De gigantische stenen beelden, bekend als moai, zijn het meest iconische kenmerk van Paaseiland (Rapa Nui), een van de meest afgelegen bewoonde eilanden ter wereld. Deze monolithische figuren, met hun lange gezichten en plechtige uitdrukkingen, kijken veelal landinwaarts en vormen een van de grootste archeologische raadsels ter wereld.
1. Gemaakt door de Rapa Nui-bevolking
De moai werden gehouwen en opgericht door de vroege Polynesische bewoners van het eiland, de Rapa Nui. Archeologisch en linguïstisch bewijs suggereert dat de eerste kolonisten rond 1200 na Christus arriveerden, waarschijnlijk vanuit de Gambiereilanden of de Marquesaseilanden.
De periode waarin de meeste moai werden gemaakt, ligt tussen ongeveer 1250 en 1500 na Christus. Dit was een tijd van grote culturele bloei en complexe sociale organisatie op het eiland.
2. Uitgehouwen uit vulkanisch tufsteen
Bijna alle (meer dan 95%) van de bekende moai zijn uitgehouwen uit samengeperste vulkanische as, bekend als tufsteen. Dit relatief zachte gesteente werd gewonnen uit één specifieke groeve: de Rano Raraku-vulkaan.
In en rond deze groeve zijn nog steeds bijna 400 onvoltooide moai te vinden, in verschillende stadia van voltooiing. Dit suggereert dat de productie plotseling is gestopt. De beelden werden ter plekke uit de rotswand gehouwen, met alleen stenen werktuigen (toki).
3. Meer dan alleen hoofden
Hoewel veel iconische foto’s alleen de hoofden van moai tonen die uit de grond steken (vooral die bij Rano Raraku), hebben de meeste beelden wel degelijk een volledig lichaam. De lichamen zijn vaak begraven onder eeuwen van sediment en erosie.
Recente opgravingen hebben de volledige torso’s van enkele beroemde Rano Raraku-beelden blootgelegd, compleet met armen langs de zij en soms ingekerfde details zoals lendendoeken en tatoeages op de rug. De beelden zijn dus veel groter en complexer dan vaak wordt gedacht.
4. Symbolen van voorouders en macht
Men gelooft algemeen dat de moai de ‘aringa ora’ of levende gezichten van vergoddelijkte voorouders vertegenwoordigen. Ze werden opgericht op ceremoniële platforms genaamd ‘ahu’ langs de kustlijn, met hun rug naar de zee en hun gezicht naar het binnenland, om zo bescherming en voorspoed (‘mana’) over hun afstammelingen en het land te brengen.
Het oprichten van steeds grotere en indrukwekkendere moai was waarschijnlijk ook een manier voor verschillende clans of stamhoofden om hun macht, prestige en middelen te tonen.
5. Het mysterie van het transport
Een van de grootste raadsels rond de moai is hoe de Rapa Nui erin slaagden deze tonnen zware beelden (gemiddeld 14 ton, maar sommige wegen meer dan 80 ton) te vervoeren van de Rano Raraku-groeve naar de ahu-platforms, soms wel 18 kilometer verderop.
Er zijn verschillende theorieën, waaronder het gebruik van houten sledes, rollers en touwen (‘slepen’), of een methode waarbij de beelden ‘lopend’ werden verplaatst door ze met touwen heen en weer te kantelen (‘wandelen’). Experimenten hebben aangetoond dat de ‘wandel’-methode mogelijk is, maar het blijft een onderwerp van debat.
6. De ‘Pukao’: Rode hoofdtooien
Sommige moai dragen een aparte, cilindervormige ‘hoed’ of ‘knot’ van rood vulkanisch gesteente (scoria) bovenop hun hoofd. Deze worden ‘pukao’ genoemd en werden gewonnen uit een andere groeve, Puna Pau.
De pukao werden waarschijnlijk later aan de beelden toegevoegd, mogelijk als statussymbool of om een haarstijl van de elite weer te geven. Het plaatsen van deze tonnenzware pukao bovenop de al torenhoge moai vormt een extra transport- en constructiemysterie.
7. De ogen waren ingelegd
Hoewel de moai die we vandaag zien lege oogkassen hebben, waren deze oorspronkelijk ingelegd met ogen gemaakt van wit koraal en pupillen van rood scoria of zwart obsidiaan. Dit gaf de beelden een levendige en indringende blik.
Men gelooft dat de ogen pas werden ingelegd nadat het beeld op zijn ahu was geplaatst, waarmee de moai symbolisch ’tot leven’ werd gewekt en zijn spirituele kracht (mana) werd geactiveerd.
8. Het omverwerpen van de moai
Toen Europese ontdekkingsreizigers Paaseiland in de 18e en 19e eeuw bezochten, troffen ze veel van de moai langs de kust omvergeworpen aan, vaak met het gezicht naar beneden. Dit ‘huru moai’-tijdperk vond waarschijnlijk plaats in de late 18e en vroege 19e eeuw.
De redenen voor deze vernietiging zijn niet helemaal duidelijk, maar worden vaak toegeschreven aan interne conflicten tussen clans, mogelijk verergerd door ecologische achteruitgang en uitputting van hulpbronnen. Het omverwerpen van de moai van een rivaliserende clan was een manier om hun macht en spirituele bescherming te vernietigen.
9. Bijna 1000 beelden bekend
Er zijn in totaal 887 moai gedocumenteerd op Paaseiland, hoewel er waarschijnlijk meer verborgen liggen onder de grond. Deze variëren sterk in grootte en stijl.
Ongeveer de helft bevindt zich nog in of rond de Rano Raraku-groeve. Ongeveer een kwart werd succesvol vervoerd en opgericht op ahu-platforms. De rest ligt verspreid langs de oude transportroutes of is onvoltooid achtergelaten.
10. Werelderfgoed en culturele teruggave
Het Rapa Nui National Park, dat het grootste deel van Paaseiland beslaat inclusief de moai en ahu, staat sinds 1995 op de UNESCO Werelderfgoedlijst. De moai zijn van onschatbare culturele waarde voor de Rapa Nui-bevolking.
Er is een voortdurende discussie en campagne gaande voor de teruggave van moai die in het verleden van het eiland zijn verwijderd en nu in musea over de hele wereld staan, zoals de Hoa Hakananai’a in het British Museum en de moai in het Quai Branly Museum in Parijs. De Rapa Nui zien deze beelden als hun voorouders die terug naar huis moeten keren.
De moai van Paaseiland blijven een bron van verwondering en mysterie. Ze getuigen van de indrukwekkende prestaties en de complexe cultuur van de vroege Rapa Nui-bevolking, maar herinneren ons ook aan de kwetsbaarheid van geïsoleerde samenlevingen en ecosystemen. Hun stille, starende aanwezigheid op dit afgelegen eiland blijft vragen oproepen over hun creatie, transport en uiteindelijke ondergang.