Stonehenge, gelegen op de Salisbury Plain in Engeland, is een van de beroemdste en meest raadselachtige prehistorische monumenten ter wereld. Deze iconische cirkel van enorme staande stenen, omgeven door aardwerken, trekt al eeuwenlang de aandacht en roept talloze vragen op over zijn oorsprong, doel en de mensen die het bouwden.
1. Gebouwd in meerdere fasen over 1500 jaar
Stonehenge werd niet in één keer gebouwd, maar in verschillende fasen over een zeer lange periode, van ongeveer 3000 v.Chr. tot 1600 v.Chr. De bouw begon in het late Neolithicum en ging door tot in de Bronstijd.
De eerste fase (rond 3000 v.Chr.) bestond uit een ronde aarden wal en greppel (henge) met daarbinnen 56 kuilen, bekend als de ‘Aubrey Holes’. De beroemde stenen constructies werden pas veel later toegevoegd.
2. Twee soorten stenen: Sarsen en Blauwsteen
Het monument bestaat hoofdzakelijk uit twee soorten stenen:
- Sarsenstenen: Dit zijn de grootste stenen, die de iconische buitenste cirkel en de binnenste hoefijzervormige ’trilithons’ (twee staande stenen met een liggende deksteen erbovenop) vormen. Ze zijn gemaakt van een zeer harde lokale zandsteen, waarschijnlijk afkomstig van de Marlborough Downs, zo’n 30 km naar het noorden. De grootste sarsenstenen wegen meer dan 40 ton.
- Blauwstenen (Bluestones): Dit zijn de kleinere stenen (nog steeds tot 4 ton wegend) die in een cirkel en een hoefijzer binnen de sarsenstructuren staan. Opmerkelijk is dat deze stenen niet lokaal zijn; ze zijn afkomstig uit de Preseli Hills in Pembrokeshire, West-Wales, meer dan 250 km ver!
3. Het mysterie van de blauwstenen
Hoe de prehistorische bouwers erin slaagden de zware blauwstenen over zo’n enorme afstand van Wales naar Stonehenge te vervoeren, is een van de grootste mysteries. Theorieën variëren van transport over land met sledes en rollers tot vervoer per vlot via de Bristol Channel en rivieren.
Sommige recente theorieën suggereren zelfs dat de stenen oorspronkelijk deel uitmaakten van een eerdere steencirkel in Wales (Waun Mawn) en later zijn verplaatst naar Stonehenge, mogelijk tijdens een migratie van mensen.
4. Precisie in constructie
Ondanks het gebruik van relatief eenvoudige werktuigen (steen, hout, gewei), toont Stonehenge een opmerkelijke precisie in constructie. De staande sarsenstenen werden zorgvuldig bewerkt om ze taps toe te laten lopen en een lichte bolling te geven (entasis), vergelijkbaar met Griekse zuilen, wat een illusie van rechtheid creëert.
De dekstenen werden op hun plaats gehouden met behulp van pen-en-gatverbindingen (uitstekende pennen op de staanders passen in uitgeholde gaten in de dekstenen) en messing-en-groefverbindingen (tussen de dekstenen onderling), technieken die normaal gesproken in houtbewerking worden gebruikt.
5. Astronomische uitlijning
Stonehenge is beroemd om zijn astronomische uitlijningen, met name met de zonnewendes. De hoofdas van het monument is grofweg uitgelijnd op de zonsopkomst tijdens de zomerzonnewende (rond 21 juni) en de zonsondergang tijdens de winterzonnewende (rond 21 december).
Op de ochtend van de zomerzonnewende komt de zon op precies boven de ‘Heel Stone’, een grote onbewerkte sarsensteen die buiten de hoofdcirkel staat. Dit suggereert sterk dat het monument werd gebruikt voor ceremoniële of religieuze doeleinden die verband hielden met de seizoenen en de beweging van de zon (en mogelijk de maan).
6. Begraafplaats en ceremonieel centrum
Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat Stonehenge gedurende een lange periode ook als begraafplaats diende. In de Aubrey Holes en rond het monument zijn crematieresten gevonden van minstens 64 individuen, daterend uit de vroege fase (rond 3000 v.Chr.).
Later, toen de grote stenen werden opgericht, lijkt de focus meer te zijn verschoven naar ceremoniële activiteiten, mogelijk gerelateerd aan voorouderverering, genezing (vanwege de blauwstenen, die soms als helend werden beschouwd) of seizoensgebonden rituelen.
7. Wie bouwde Stonehenge?
De identiteit van de bouwers van Stonehenge is niet precies bekend, aangezien ze geen geschreven bronnen hebben nagelaten. Het waren prehistorische volkeren uit het Neolithicum en de Bronstijd die in het zuiden van Engeland leefden.
Recente analyses van menselijke resten gevonden bij Stonehenge en nabijgelegen nederzettingen zoals Durrington Walls suggereren een complexe en mobiele samenleving. De bouw vereiste een enorme organisatie, planning en mankracht, wat wijst op een gelaagde sociale structuur.
8. Verbinding met Durrington Walls en Woodhenge
Stonehenge stond waarschijnlijk niet op zichzelf, maar maakte deel uit van een groter ceremonieel landschap. Nabijgelegen vindplaatsen zoals Durrington Walls (een grote neolithische nederzetting en ‘henge’), Woodhenge (een monument met houten palen) en de Stonehenge Avenue (een processieweg) suggereren een complexe relatie.
Sommige archeologen geloven dat Durrington Walls en Woodhenge (geassocieerd met hout en leven) verbonden waren met rituelen voor de levenden, terwijl Stonehenge (geassocieerd met steen en eeuwigheid) verbonden was met de doden en voorouders.
9. Latere geschiedenis en verval
Na ongeveer 1600 v.Chr. raakte Stonehenge geleidelijk in onbruik en verval. Sommige stenen vielen om of werden verwijderd. In de Romeinse tijd en de middeleeuwen werd het monument al beschreven en bezocht, vaak omgeven door legendes (bijvoorbeeld dat het door Merlijn was gebouwd).
Vanaf de 17e eeuw groeide de wetenschappelijke belangstelling. In de 20e eeuw werden verschillende restauraties uitgevoerd, waarbij omgevallen stenen werden rechtgezet (soms in beton).
10. Druïden en New Age-vieringen
Hoewel vaak geassocieerd met de Druïden, werd Stonehenge al duizenden jaren vóór de opkomst van de Keltische Druïden gebouwd. De associatie ontstond pas in de 17e en 18e eeuw door antiquariërs.
Desondanks is Stonehenge een belangrijke spirituele plaats geworden voor moderne Druïden en andere New Age-groeperingen, die er (vooral tijdens de zomerzonnewende) bijeenkomen voor vieringen. Dit leidt soms tot spanningen met de beheerders (English Heritage) over toegang en behoud.
11. UNESCO Werelderfgoed
Stonehenge, samen met het nabijgelegen Avebury en bijbehorende sites, werd in 1986 uitgeroepen tot UNESCO Werelderfgoed. Dit erkent de uitzonderlijke universele waarde van het monument als een meesterwerk van prehistorische techniek en architectuur.
Er zijn voortdurend inspanningen gaande om het monument en zijn omgeving te beschermen tegen de druk van toerisme en infrastructuur (zoals de controversiële plannen voor een tunnel onder het landschap).
12. Onopgeloste vragen
Ondanks eeuwen van onderzoek blijven veel vragen over Stonehenge onbeantwoord. Wat was het precieze doel? Hoe werden de stenen exact vervoerd en opgericht? Wat was de betekenis van de verschillende fasen en structuren? Waarom werd de bouw gestopt?
Deze onopgeloste mysteries dragen bij aan de blijvende fascinatie voor Stonehenge en maken het een uniek venster op onze prehistorische voorouders.
Stonehenge is een tijdloos monument dat getuigt van de vindingrijkheid, organisatie en spirituele overtuigingen van prehistorische volkeren. Zijn imposante stenen cirkels, astronomische uitlijningen en de raadsels rond zijn constructie blijven bezoekers en onderzoekers boeien. Het herinnert ons aan de diepe verbinding die onze voorouders hadden met de kosmos, de seizoenen en het landschap om hen heen.