Johannes Gutenberg (circa 1400-1468) was een Duitse goudsmid, uitvinder en drukker die wordt gecrediteerd met de uitvinding van de boekdrukkunst met losse, metalen letters in Europa. Zijn innovatie revolutioneerde de verspreiding van kennis en informatie en markeerde een keerpunt in de westerse geschiedenis, aan de vooravond van de Renaissance en de Reformatie.
1. Geboren in Mainz
Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg werd geboren in Mainz, Duitsland, rond het jaar 1400 (de exacte datum is onbekend) in een welgestelde patriciërsfamilie. Zijn vader was betrokken bij de bisschoppelijke munt, wat Johannes mogelijk al vroeg in contact bracht met metaalbewerking.
Over zijn vroege leven en opleiding is weinig met zekerheid bekend, maar hij leerde waarschijnlijk het vak van goudsmid en metaalbewerker.
2. De uitvinding: Losse metalen letters
Gutenbergs belangrijkste bijdrage was niet het drukken zelf (blokdruk bestond al langer in China en Europa), maar de ontwikkeling van een efficiënt systeem voor het drukken met losse, herbruikbare letters van metaal (een loodlegering).
Dit hield in:
- Het maken van een mal (matrijs) voor elke letter.
- Het gieten van grote hoeveelheden identieke letters in een speciaal handgietinstrument.
- Het zetten van deze losse letters in een zethaak en drukraam om tekstpagina’s te vormen.
- Het gebruik van een op olie gebaseerde drukinkt die goed hechtte op metaal.
- Het aanpassen van een wijnpers tot een drukpers om gelijkmatige druk uit te oefenen.
Deze combinatie van technieken maakte massaproductie van teksten mogelijk.
3. De Gutenbergbijbel (42-regelige Bijbel)
Het meesterwerk en het bekendste werk dat met Gutenbergs drukpers werd geproduceerd, is de zogenaamde Gutenbergbijbel, ook wel de 42-regelige Bijbel genoemd (vanwege het aantal regels per pagina). Gedrukt rond 1454-1455, was dit een Latijnse Vulgaatbijbel.
Er werden naar schatting ongeveer 180 exemplaren gedrukt, deels op papier en deels op duurder perkament. Het was een technisch hoogstandje, bekend om zijn hoge kwaliteit en esthetiek. Vandaag de dag zijn er nog 49 bekende exemplaren (of delen daarvan) bewaard gebleven.
4. Financiële problemen en rechtszaken
Ondanks het revolutionaire potentieel van zijn uitvinding, kampte Gutenberg voortdurend met financiële problemen. De ontwikkeling van de druktechniek was kostbaar en hij moest geld lenen, met name van de rijke zakenman Johann Fust.
Rond 1455 ontstond er een conflict tussen Gutenberg en Fust, waarschijnlijk over de terugbetaling van de leningen. Fust spande een rechtszaak aan en kreeg gelijk. Gutenberg verloor hierdoor waarschijnlijk een deel van zijn drukkerij en materiaal (inclusief mogelijk de persen waarmee de Bijbel was gedrukt) aan Fust en diens schoonzoon Peter Schöffer, die de drukkerij succesvol voortzetten.
5. Verspreiding van de druktechniek
Hoewel Gutenberg zelf mogelijk niet rijk werd van zijn uitvinding, verspreidde de techniek van het drukken met losse letters zich na 1460 razendsnel vanuit Mainz over heel Europa. Drukkers die de techniek hadden geleerd, vestigden zich in steden als Straatsburg, Keulen, Venetië, Parijs en later ook in de Nederlanden.
Binnen enkele decennia werden miljoenen boeken gedrukt, waardoor kennis, ideeën en geletterdheid toegankelijker werden dan ooit tevoren.
6. Impact op Renaissance en Reformatie
De uitvinding van de boekdrukkunst had een enorme impact op de culturele en intellectuele ontwikkelingen van de late 15e en 16e eeuw:
- Renaissance: Klassieke teksten van Griekse en Romeinse schrijvers konden op grote schaal worden verspreid, wat de hernieuwde belangstelling voor de klassieke oudheid stimuleerde.
- Reformatie: Maarten Luther en andere hervormers konden hun ideeën en Bijbelvertalingen snel en goedkoop verspreiden onder een breed publiek, wat cruciaal was voor het succes van de Reformatie. De Bijbel werd toegankelijker voor leken.
- Wetenschappelijke Revolutie: Wetenschappelijke ontdekkingen en theorieën konden sneller worden gedeeld en bediscussieerd binnen de groeiende wetenschappelijke gemeenschap.
7. Geen patenten in die tijd
In de 15e eeuw bestond er nog geen patentensysteem zoals wij dat kennen. Gutenberg kon zijn uitvinding dus niet beschermen en anderen konden de techniek relatief eenvoudig kopiëren en verbeteren.
Dit droeg bij aan de snelle verspreiding, maar betekende ook dat Gutenberg zelf niet het monopolie of de financiële baten had die een uitvinder vandaag de dag zou kunnen verwachten.
8. Weinig bekend over zijn latere leven
Na het verlies van de rechtszaak tegen Fust is er minder bekend over Gutenbergs leven. Hij zette mogelijk een kleinere drukkerij voort en werkte mogelijk aan andere projecten. In 1465 kreeg hij erkenning van de aartsbisschop van Mainz, Adolf von Nassau, die hem tot hoveling benoemde en hem een jaarlijkse toelage, kleding en belastingvrijstelling gaf.
Johannes Gutenberg stierf in Mainz in februari 1468 en werd begraven in de Franciscanerkerk, die later werd verwoest.
9. Naamgever van Project Gutenberg
Als eerbetoon aan zijn revolutionaire uitvinding is Project Gutenberg naar hem vernoemd. Dit is een online project, gestart in 1971 door Michael S. Hart, dat zich richt op het digitaliseren en gratis beschikbaar maken van boeken waarvan het auteursrecht is verlopen (publiek domein).
Het project zet Gutenbergs missie om kennis toegankelijk te maken voort in het digitale tijdperk.
10. ‘Man van het Millennium’
Aan het einde van de 20e eeuw werd Johannes Gutenberg door verschillende media en organisaties uitgeroepen tot een van de meest invloedrijke personen van het afgelopen millennium, soms zelfs tot ‘Man van het Millennium’.
Zijn uitvinding van de boekdrukkunst met losse letters wordt gezien als een van de belangrijkste technologische doorbraken in de menselijke geschiedenis, met onmetelijke gevolgen voor communicatie, onderwijs, religie, politiek en wetenschap.
Johannes Gutenberg was een visionaire uitvinder wiens werk de wereld onherroepelijk veranderde. Zijn ontwikkeling van de drukpers met losse metalen letters maakte de massaproductie van boeken mogelijk en ontketende een revolutie in de verspreiding van informatie en ideeën. Hoewel hij zelf misschien niet de vruchten plukte van zijn geniale uitvinding, legde hij de basis voor de moderne kennismaatschappij.