Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619) is een van de meest invloedrijke en tragische figuren uit de Nederlandse geschiedenis. Als landsadvocaat van Holland was hij decennialang de machtigste politicus van de jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Zijn scherpzinnigheid en diplomatieke gaven waren cruciaal voor de opbouw van de staat, maar zijn conflict met stadhouder Maurits van Oranje leidde uiteindelijk tot zijn dramatische val en executie.
1. Architect van de Republiek
Na de afzwering van de Spaanse koning Filips II in 1581 speelde Van Oldenbarnevelt een sleutelrol in het vormgeven van de nieuwe staat. Als landsadvocaat van het machtige gewest Holland was hij de facto de politiek leider van de Unie.
Hij was de drijvende kracht achter het vestigen van de soevereiniteit bij de Staten-Generaal en de Gewestelijke Staten. Hij zorgde voor politieke stabiliteit, financiële orde en een effectief buitenlands beleid in een tijd van grote onzekerheid en oorlog.
2. Een ‘advocaat’ als leider
De titel ‘landsadvocaat’ klinkt misschien niet als de hoogste politieke functie, maar dat was het in de praktijk wel. De landsadvocaat was de juridisch adviseur en woordvoerder van de Staten van Holland, het belangrijkste bestuursorgaan van het rijkste en machtigste gewest.
Omdat Holland de grootste financiële bijdrage leverde aan de Unie, had de landsadvocaat enorm veel invloed in de Staten-Generaal, het overkoepelende orgaan van de zeven gewesten. Van Oldenbarnevelt bekleedde deze post ruim dertig jaar (1586-1618).
3. Oprichter van de VOC
Van Oldenbarnevelt zag het enorme economische potentieel van de handel op Azië. Hij was de drijvende kracht achter de samenvoeging van verschillende concurrerende handelscompagnieën tot één grote, machtige onderneming: de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC), opgericht in 1602.
Hij zorgde ervoor dat de VOC een uniek octrooi kreeg van de Staten-Generaal, met vergaande bevoegdheden zoals het recht om oorlog te voeren, verdragen te sluiten en forten te bouwen. Dit legde de basis voor de Nederlandse koloniale macht en economische bloei.
4. Voorstander van het Twaalfjarig Bestand
Na decennia van oorlog tegen Spanje (de Tachtigjarige Oorlog), was Van Oldenbarnevelt een groot voorstander van een wapenstilstand. Hij geloofde dat vrede essentieel was voor economisch herstel en verdere consolidatie van de Republiek.
Ondanks grote tegenstand, met name van stadhouder Maurits die de oorlog wilde voortzetten, wist Van Oldenbarnevelt in 1609 het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) met Spanje te sluiten. Dit gaf de Republiek een adempauze, maar verdiepte ook de kloof tussen de landsadvocaat en de stadhouder.
5. Conflict met Prins Maurits
De relatie tussen Van Oldenbarnevelt en stadhouder Maurits van Oranje, de zoon van Willem van Oranje, was aanvankelijk goed. Ze werkten samen om de Republiek op te bouwen. Naarmate hun macht en invloed groeiden, ontstonden er echter spanningen.
Hun meningsverschillen spitsten zich toe op twee hoofdpunten: het Twaalfjarig Bestand (Maurits was tegen) en de religieuze twisten tussen remonstranten en contraremonstranten (Van Oldenbarnevelt steunde de meer gematigde remonstranten, Maurits koos de kant van de orthodoxe contraremonstranten).
Maurits zag Van Oldenbarnevelts beleid als een ondermijning van de eenheid van het land en zijn eigen positie als militair leider.
6. De religieuze twisten (remonstranten vs. contraremonstranten)
Begin 17e eeuw woedde er een heftig theologisch debat binnen de calvinistische kerk over de predestinatieleer (de vraag of God van tevoren heeft bepaald wie uitverkoren is). De ‘rekkelijke’ remonstranten stonden tegenover de ‘precieze’ contraremonstranten.
Van Oldenbarnevelt, voorstander van religieuze tolerantie en gewestelijke autonomie, steunde de remonstranten en vond dat de overheid zich niet te veel met kerkelijke zaken moest bemoeien. Hij stond toe dat steden eigen soldaten (‘waardgelders’) in dienst namen om de orde te handhaven, wat Maurits zag als een aantasting van zijn gezag als kapitein-generaal van het leger.
Maurits koos openlijk de kant van de contraremonstranten, die de staatskerk wilden zuiveren en een sterker centraal gezag voorstonden.
7. De Scherpe Resolutie (1617)
Om de groeiende invloed van Maurits en de contraremonstranten tegen te gaan, loodste Van Oldenbarnevelt in 1617 de ‘Scherpe Resolutie’ door de Staten van Holland. Deze resolutie bevestigde de soevereiniteit van de gewesten in religieuze zaken, stond steden toe waardgelders aan te nemen en stelde dat het leger van de Unie moest gehoorzamen aan de Staten van het gewest waar ze gelegerd waren.
Dit was een directe uitdaging aan het adres van Maurits, die dit zag als een ondermijning van zijn militaire autoriteit en een stap richting burgeroorlog.
8. Arrestatie en proces
Maurits reageerde door met steun van de Staten-Generaal (waar Holland tijdelijk geïsoleerd was) de waardgelders te ontbinden. In augustus 1618 liet hij Van Oldenbarnevelt, Hugo de Groot en andere medestanders arresteren op beschuldiging van hoogverraad.
Er werd een speciale rechtbank ingesteld, bestaande uit politieke tegenstanders van Van Oldenbarnevelt. Het proces was juridisch zeer twijfelachtig. Van Oldenbarnevelt kreeg geen inzage in de processtukken en mocht zich nauwelijks verdedigen. De aanklachten waren vaag en politiek gemotiveerd.
9. Veroordeling en executie (1619)
Ondanks zijn hoge leeftijd (71) en enorme verdiensten voor het land, werd Van Oldenbarnevelt ter dood veroordeeld. De rechtbank achtte hem schuldig aan het in gevaar brengen van de staat en de religie.
Op 13 mei 1619 werd hij op het Binnenhof in Den Haag onthoofd. Zijn laatste woorden op het schavot waren naar verluidt gericht aan het toegestroomde publiek: “Mannen, gelooft niet dat ik een landverrader ben, ik heb oprecht en vroom gehandeld, als een goed patriot, en zo zal ik sterven.”
Zijn executie schokte velen in binnen- en buitenland en wordt gezien als een zwarte bladzijde in de Nederlandse geschiedenis.
10. Het ‘stokje van Oldenbarnevelt’
Volgens de overlevering liep Van Oldenbarnevelt op weg naar het schavot met een wandelstok. Dit ‘stokje van Oldenbarnevelt’ werd een symbool van zijn onterechte veroordeling en is eeuwenlang bewaard gebleven. Het bevindt zich nu in de collectie van het Rijksmuseum.
Het symboliseert de tragiek van een man die zijn leven wijdde aan de Republiek, maar uiteindelijk door politieke tegenstellingen ten val werd gebracht.
11. Rehabilitatie?
Hoewel Van Oldenbarnevelt formeel nooit is gerehabiliteerd, wordt hij door historici algemeen erkend als een van de grootste staatsmannen die Nederland heeft gekend. Zijn executie wordt gezien als een politieke moord, ingegeven door de machtsstrijd met Maurits en de religieuze verdeeldheid.
Zijn inzet voor de onafhankelijkheid, de oprichting van de VOC en het Twaalfjarig Bestand hebben een onuitwisbare stempel gedrukt op de Nederlandse geschiedenis.
12. Invloed op Hugo de Groot
Van Oldenbarnevelts naaste medewerker en protegé was Hugo de Groot, een briljant jurist en denker. De Groot werd samen met Van Oldenbarnevelt gearresteerd en veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf in Slot Loevestein.
De val van zijn mentor had een diepe impact op De Groot. Zijn beroemde ontsnapping in een boekenkist en zijn latere werk over internationaal recht (zoals ‘De iure belli ac pacis’ – Over het recht van oorlog en vrede) zijn mede gevormd door de politieke en religieuze conflicten waarin hij samen met Van Oldenbarnevelt verwikkeld was.